Podaci o kvalitetu vazduha u Vojvodini dostupni su samo građanima Novog Sada, Kikinde, Zrenjanina, Subotice, Sombora, Beočina, Sremske Mitrovice i Pančeva, dok ostala mesta u pokrajini nisu uključena u mreži mernih stanica, a među njim je i opština Bečej.
Ova opština u Vojvodini specifična je i po tome što se u njoj već skoro deceniju planira uvođenje daljinskog grejanja na obnovljiv izvor energije – geotermalnu vodu koja bi omogućila smanjene račune korisnicima daljinskog grejanja, samim tim ih motivišući da se priključe, i pre svega zdraviju životnu sredinu. Ekološki potencijal se još uvek ne koristi, a stanovnici Bečeja u poslednje vreme počinju da sumnjaju u kvalitet vazduha koji udišu.
Nadležni, sa druge strane, njegov kvalitet ne dovode u pitanje pozivajući se na podatke od pre sedam godina kada je mobilna merna stanica u Bečeju postavljena u akciji „Mesec za naš vazduh“, a tadašnji rezultati merenja pokazali da je kvalitet vazduha iznad očekivanja.
– U ovom momentu, uzimajući u obzir i sva merenja deset godina unazad, nije postojalo merenje koje pokazuje zagađenje bilo kog oblika, tako da mi zaista nismo imali potrebu da takvu jednu stvar radimo jer dosta košta, objašnjava za Autonomiju član opštinskog veća zadužen za privredu i zaštitu životne sredine Dragan Kovačev.
Prema njegovim rečima, jedno merenje koje traje oko desetak dana košta 300 hiljada dinara i to je jedan od razloga zašto se ta merenja sa sertifikovanim preduzećima ne rade često.
-Kada je 2013. postavljena merna stanica rezultati su bili izvanredni. Zimi je situacija malo drugačija zbog grejne sezone, ali nije alarmantna ni loša, to analize pokazuju, tvrdi Kovačev.
Da li je situacija zaista alarmantna ili ne, građani Bečeja ne mogu znati, budući da se sertifikovana merenja koja u Bečeju godinama unazad vrši institut „Vatrogas“ iz Novog Sada ne rade u skladu sa Uredbom o uslovima za monitoring i zahtevima kvaliteta vazduha. Član 7. ove uredbe propisuje, naime, da se nivo zagađenosti vazduha prati merenjem koncentracija sumpor dioksida, azot dioksida i oksida azota, suspendovanih čestica (PM10, PM2.5), kao i koncentracija olova, benzena, ugljen monoksida, prizemnog ozona, arsena, kadmijuma, žive i nikla u vazduhu. Prema dostupnim izveštajima „Vatrogasa“ za 2017, 2018. i 2020. godinu u Bečeju su merene samo koncenracije sumpor dioksida, azot dioksida i čađi, koje se nalaze ispod gornje granice, dok je merenje drugih, a posebno suspendovanih čestica, izostavljeno zbog čega su građani uskraćeni za pravu sliku vazduha u njihovom okruženju.
Vazduh je upravo čist samo u mestima gde nema merenja količine suspendovanih čestica, tvrdi Ognjan Pantić iz Beogradske otvorene škole (BOŠ) koja dve godine sprovodi projekat građanskog merenja kvaliteta vazduha.
– U većini sredina u Srbiji gde je zvanično prekomerno zagađenje, prekomerno je zbog koncentracije tih suspendovanih čestica. Ako nema monitoringa toga, ne postoji kompletna slika o stanju kvaliteta vazduha i to je osnovni problem. Kad se pogledaju sajtovi institucija na primer u Kragujevcu je čist vazduh, iako znamo da nije. U Kraljevu isto. Jedino se Bor izdvaja, jer se tamo beleže prekomerne koncentracije sumpor-dioksida. Koncentracija suspendovanih (PM10 i PM2.5) čestica u vazduhu je posebno važna za građane jer ove sitne čestice nepovoljno utiču na zdravlje ljudi, kaže Pantić za Autonomiju.
On objašnjava da suspendovane čestice, slikovito rečeno, čine mešavina prašine, čađi i dima koje nastaju uglavnom procesom sagorevanja. Ono što je posebno opasno kod njih, kako ističe, jeste vrlo štetan uticaj koje mogu da imaju na zdravlje zato što su veoma sitne i pošto su inhalabilne.
– Krupnije, PM10, oštećuju disajne puteve, a ove sitnije PM2.5 mogu da uđu u krvotok i mogu da naštete celokupnom organizmu. Spisak zdravstvenih problema i bolesti koje se javljaju pri izloženosti zagađenom vazduhu prevazilazi spisak respiratornih oboljenja na koje bismo prvo pomislili jer je reč o zagađenom vazduhu, ukazuje Pantić.
Pored pravilnog monitoringa i tačnih informacija o kvalitetu vazduha, građani opštine Bečej su uskrćeni i za informacije o tome koje zagađujuće čestice, i u kom obimu, emituju lokalna preduzeća, budući da opština Bečej ne vodi Lokalni registar izvora zagađivanja, a što je propisano Zakonom o zaštiti životne sredine. Reč je o dokumentu koji sadrži sistematizovane podatke o izvorima zagađivanja, vrstama i količinama, kao i o načinu i mestu ispuštanja zagađujućih materija u vazduh, vodu i zemljište u cilju monitoringa promena u životnoj sredini.
Pravna lica i preduzetnici čije aktivnosti vrše štetan uticaj na životnu sredinu su, prema zakonu, u obavezi da podatke dostavljaju u Nacionalni ili Lokalni registar izvora zagađivanja, u zavisnosti od kapaciteta proizvodnje.
U pokušaju da dođemo do informacija koje obuhvata ovaj dokument, iz Odeljenja za zaštitu životne sredine opštine Bečej dobili smo samo spisak preduzeća upisanih u ovaj registar, koji je u najmanju ruku neobičan budući da se 2018. i 2019. godine u registar upisala samo firma Linde Gas Srbija AD Bečej koja čak nije u obavezi to da čini jer svoje podatke dostavlja za Nacionalni registar izvora zagađivanja. Tekuće godine podatke je dostavilo 16 preduzeća, ali informacije o količini čestica koje emituju nismo dobili, pošto je izrada registra, prema rečima nadležnih, još uvek u toku.
– Na inicijativu Agencije za zaštitu životne sredine smo poslali dopis na 300 adresa gde smo tražili na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine da nam privredni subjekti koji su potencijalni zagađivači popune obrasce i dostave nazad da bismo popunili bazu. Rok je bio 31. mart, ali tad počinje korona, situacija postaje vanredna i to je zastalo. Do danas smo dobili oko 16 odgovora na 300 upita, i sad smo počeli sa nadležnim službama i inspekcijama da intenziviramo na terenu obilazak proizvodnih pogona koji se nisu odazvali da to urade, ali i tu je procena da nemamo opasnih zagađivača bilo kog profila, vazduha, vode i zemljišta, kaže član opštinskog veća zadužen za privredu i zaštitu životne sredine Dragan Kovačev.
On navodi da postoje kaznene odredbe za preduzeća koja se ne upišu u registar, ali se Odeljenje trudi da bude, kako kaže, kolegijalno jer su upitnici komplikovani, a ljudi nestručni u ovoj oblasti.
Da ova opština ne ispunjava zakonsku obavezu vođenja Lokalnog registra izvora zagađivanja, kao ni kontrolu upisa u isti, potvrđuje i odgovor šefice Odseka za inspekcijske poslove Ljubice Krunić koja je početkom godine na pitanje da li inspekcija vrši nadzor i kontrolu upisa u registar odgovorila da „nema saznanja da opština Bečej ima Lokalni registar izvora zagađivača životne sredine“.
U Nacionalnom registru izvora zagađivanja, koji je dostupan na sajtu Agencije, za emitovanje zagađujućih materija u vazduh sa teritorije opštine Bečej upisano je pet preduzeća. Prema podacima iz registra firma Sojaprotein ad je trostruko uvećala emitovanje suspendovanih PM10 čestica između 2013. i 2019. godine, a čija se koncentracija godišnjim monitoringom vazduha opet ne kontroliše u opštini.
Šta pokazuju zdravstveni podaci?
Pošto koncentracija PM čestica u Bečeju nije poznata, a s obzirom na to da one dokazano, i kao što je već pomenuto, negativno utiču na zdravlje ljudi, neophodno je bilo zatražiti statistiku Doma zdravlja Bečej o respiratornim oboljenjima. U odgovoru specijaliste pneumofiziologa bečejskog Doma zdravlja, dr Dejana Dudvarskog, u poslednjih pet godina ova ustanova beleži značajno povećanje broja obolelih od karcinoma pluća.
– Broj obolelih od karcinoma pluća u petogodišnjem periodu pokazuje značajno povećanje iz godine u godinu. Od prosečno 20 novoregistrovanih pre 2016. godine, pa do više od 50 slučajeva do kraja oktobra 2020. godine. Ne može se ipak tvrditi da eventualno povećano aerozagađenje doprinosi većem obolevanju stanovnika Bečeja od karcinoma pluća nego u ostalim delovima Vojvodine, navodi Dudvarski, dodajući da se u svim regionima registruje značajan porast obolevanja.
Zagađenje vazduha povezano sa ekonomskom (ne)moći građana
Suspendovane čestice uglavnom dolaze u vazduh iz sektora koji se odnosi na grejanje, način na koji se greju domaćinstva i energenata koje ona koriste, objašnjava za Autonomiju predstavnik BOŠ-a.
– Tu je pre svega reč o grejanju na drva i ugalj, to dominantno doprinosi čestičnom zagađenju vazduha. Često se govori o saobraćaju kao faktoru koji doprinosi zagađenju, ali podaci u zvaničnom izveštaju Agencije pokazuju da zagađenju PM čestica saobraćaj donosi samo 6 odsto, kaže Pantić.
Dodaje da je u grejnoj sezoni posebno primetno zagađenje vazduha, te da su među najvećim zagađivačima zapravo prepoznata individualna ložišta.
– Problem sa individualnim ložištima leži u tome koliko su efikasna sredstva za grejanje, odnosno šporeti koji ne sagorevaju drvo efikasno i druga stvar je kvalitet energenata. Postavlja se pitanje da li je suvo ili sirovo drvo, koristi se u velikoj meri i ugalj, a u zavisnosti od kupovne moći stanovništva se koriste različiti materijali samo da bi se na kakav-takav način domaćinstva zagrejala tokom hladnih meseci. To pokazuje na tu dimenziju zagađenja vazduha u Srbiji koja je povezana sa ekonomskom moći, u ovom slučaju nemoći stanovništva, i to stanje se zove slikovito stanje energetskog siromaštva. Energenti lošeg kvaliteta u kombinaciji sa uređajima koji nisu efikasni za sagorevanje tih energenata dovode do velikog zagađenja ambijentalnog, spoljašenjeg, vazduha koji ima direktan uticaj na zdravlje, ali takođe je izloženost tom zagađenju unutar domaćinstava posebno u ovim okolnostima opasno, navodi on.
Rešenje problema Pantić vidi u povećanju energetske efikasnosti domaćinstava, kao i u proširenju mreže daljinskog grejanja, koja se, sa druge strane, tokom godina u Bečeju primetno smanjuje.
Kako se u Bečeju povećao broj individualnih ložišta?
Iako je još 2012. godine JP Toplana Bečej platila izradu studije o mogućnosti korišćenja geotermalne vode u sistemu daljinskog grejanja kako bi opština mogla da ima nezavisni energent – budući da je Bečej među retkim lokalnim samoupravama u Vojvodini koji u svom vlasništvu ima bušotinu geotermalne vode – i obnovljiv izvor energije koji bi građanima smanjio troškove grejanja do 30 odsto, sistem daljinskog grejanja u Bečeju i dalje radi na gas.
– Taj sistem daljinskog grejanja na geotermalnu vodu bi bio povoljniji i od gasa i od struje, što su nam glavni konkurenti trenutno, i mislim da bi zbog toga postojala i veća zainteresovanost samih domaćinstava, a i u svrhu zaštite životne sredine mislim da bismo poboljšali kvalitet vazduha i smanjili aerozagađenje. Ova studija garantuje da je korišćenje pod istim uslovima moguće u narednih 40 godina, tako da je dugoročno svakako isplativo i može da donese povoljno grejanje za građane Bečeja, objašnjava direktor JP Toplana Dejan Vuković.
Studija objašnjava da je za izradu postrojenja potrebno uložiti oko 3 miliona evra da bi se iskoristio maksimum geotermalne bušotine, a projekat bi se otplatio se za pet godina. Osam godina nakon izrade studije, za čiju izradu je iz budžetskih sredstava izdvojeno nešto više od 3 miliona dinara, prvi radovi na bušotini su od nedavno u toku.
– Na samoj bušotini trenutno se izvode radovi na njenom opremanju, biće instalirano pumpno postrojenje i ugrađen degazator da bi se gas izdvojio iz vode i biće izgrađena baklja na koju bi se gas sagorevao. Imamo blizu 2 kubika gasa na metru kubnom vode, prevashodno metan, oko 90 odsto, tako da u nekoj fazi, što je takođe odrađeno u studiji, planirano je korišćenje gasa za sagorevanje na gasnom motoru. Voda će nakon ovih radova biti na temperaturi od 65 stepeni na kojoj i izlazi iz bušotine ali će biti oslobođena od svih gasova pa će biti bezbedna za korišćenje, kaže on, dodajući da izvor trenutno može da pokrije polovinu konzuma, a postoji mogućnost za širenje mreže zavisnosti od zainteresovanosti potrošača.
Bečej je bilo i među deset opština koje su planirale uvođenje i daljinskog grejanja na biomasu, ali se od toga ipak odustalo, bez konkretnog objašnjenja. U međuvremenu, broj korisnika daljinskog grejanja u opštini Bečej se drastično smanjuje uprkos besplatnom priključku koji bi trebalo da motiviše građane da se priključe na ovaj sistem grejanja.
– U proteklih pet godina 76 kuća je prestalo da koristi usluge Toplane, a od tog broja polovina je trajno, a polovina privremeno isključenih. Ostalo je priključenih oko 300 objekata individualnog stanovanja, objašnjava Vuković.
I dok iz lokalne samouprave smatraju da se broj korisnika smanjuje zbog gasifikacije Bečeja, građani tvrde drugačije. Smatraju da je smanjenje korisnika Toplane dosta veće, uzimajući u obzir ne samo ljude koji žive u kućama priključenim na sistem daljinskog grejanja, već i stanovnike stambenih zgrada koji su zbog cene toplotne energije u Bečeju primorani da se greju na struju.
– Tri iste zgrade kod nas u naselju, svaka zgrada po 25 stanova i u svakoj se samo jedan ili dva stana greju na Toplanu, a gde je ostalo građanstvo? Mi plaćamo tih 30 odsto koje neće da nam ukinu jer cev, koja je inače hladna, prolazi kroz naš stan. Račun bude mesečno oko 900 dinara, a u decembru i januaru račun bude i 1.600 dinara. Mi se grejemo na TA peć, struja nas mesečno izađe do 5.000 i super nam je. Toplana je skupa i ne ugreje dovoljno, bar na višim spratovima je to problem, kaže za Autonomiju Anita (42).
– Mi živimo u kući i ne grejemo se već dve godine na Toplanu, ali se nismo još odjavili i vodimo se kao korisnici zato što imamo još uvek priključak. Prekinuli smo zbog ogromnih računa, to je bio glavni problem, a i komšije pored nas su prestale da koriste Toplanu, mada i oni sigurno i dalje imaju priključak. Sada kombinujemo struju i drva za grejanje, a verujem da bismo se vratili na sistem daljinskog grejanja kada bi se računi smanjili, priča nam Branislava (30).
Činjenica da se povećava broj individualnih ložišta koji najviše doprinose lošijem kvalitetu vazduha u grejnoj sezoni, dovodi u pitanje njihovu kontrolu, koja je opet u nadležnosti lokalne samouprave.
– Zagađivanja vazduha iz individualnih ložišta kontroliše se kroz Odluku o dimničarskim uslugama. Mi nemamo veliki broj inspektora da obilaze teren svaki dan, već po izveštajima dimničara koji na terenu primete i dojave nama se šalje inspekcijska služba. Recimo, član 27. ove odluke kaže da je loženje guma i otpada bilo kog porekla koji na bilo koji način može uticati na zagađenje životne sredine zabrajeno i za to su predviđene kaznene odredbe, u slučaju domaćinstva i fizičkog lica kazna sleduje u visini od 5.000 dinara, objašnjava član veća zadužen za privredu i zaštitu životne sredine opštine Bečej.
Upravo ovakva praksa lokalnih samouprava u Vojvodini, poput bečejske, koja podrazumeva nepoštovanje zakonskih propisa, manjak kontrole, neinformisanje javnosti o kvalitetu vazduha i volju nadležnih za upotrebom zelene energije i poboljšanja grejnih uslova u svrhe smanjenja aerozagađenja koja ostaje samo slovo u plaćenim studijama bez realizacije, potvrđuje sumnju da je vazduh čist samo u naseljenim mestima gde nisu postavljene merne stanice.
U prilog tome govore i informacije iz Godišnjeg izveštaja Agencije za zaštitu životne sredine iz 2019. godine o stanju kvaliteta vazduha u Republici Srbiji u kojem piše da je prekoračenje dnevnih graničnih vrednosti PM10 čestica tokom prošle godine zabeleženo na svim mernim mestima, kao i da su suspendovane čestice iste godine bile dominantna zagađujuća materija na području Srbije, dok je u većem delu Vojvodine vazduh bio u I kategoriji koja označava čist ili neznatno zagađen vazduh iako su sve postavljene merne stanice pokazivale prekoračenje dnevnih graničnih vrednosti.
Gordana Adamov (Autonomija)
(Tekst je nastao u okviru projekta „Mladi novinari za zaštitu životne sredine – pravo na čistu vodu, vazduh, zemlju“, koji je sufinansiran iz budžeta Republike Srbije – Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.)
Sve ovo bih progutao kao pas sa maslom, samo kada bih iskljucio mozak, za koji priznajem nije nekog velikog kapaciteta. Hocu reci da svako sa prosecnom inteligencijom ko zeli moze da se zapita da li je ovaj tekst tacan. Po meni nije!!! Evo i objasnjenje. Zivim na selu, moji roditelji su se u istom selu rodili, deda i baba takodje, a prababa i pradeda isto. Posto dr Dudvarski iznosi decidne podatke da je od pre 10ak godina do danas, broj obolelih u toku jedne kalendarske godine skocio sa 20 na cak 50, sto govori o 2,5 puta vecem broju (ne zelim da osporavam podatak), zbog individualnih zagadjivaca iz kucnih lozista, kako se navodi u tekstu, ja mogu samo da kazem, aha kako da ne!!! Dr Dudvarskom verujem, ali podatku da je uzrok tome neciji dimnjak, e tu vec imam ozbiljnu sumnju. Pre samo 30 godina, nije postojalo grejanje na gas kao cistiji vid energije od drveta u mom selu, vec su svi ti ljudi grejali svoje domove na drvo, ugalj, sapuriku, bale. Pa ako je od tada broj obolelih drasticno povecan, a to je onda obrnuto proporcionalno logici. Jer ako sada ima mnogo vise, a ima ih, ljudi koji se greju na gas i struju, a koji su presli sa cvrstog goriva kao glavnog izvora zagadjenja, kako onda moze biti i vise obolelih? Nemojmo vise, molim vas. Zato ovo ne bi ni pas s’maslom progutao, a kamoli ne vi, dobri ljudi.