Kako se poslednjih dana često, u medijima, na ulici, pa čak i u Narodnoj skupštini, vodila rasprava o Jevrejima i njihovom nasleđu u Srbiji, rešio sam da naše sugrađane podrobnije upoznam sa jevrejskom zajednicom koja je nekada činila okosnicu ekonomskog i kulturnog života Bečeja.
Istorijat Jevreja na području Potiskog krunskog distrikta i sreza Stari Bečej može se kontinuirano pratiti punih 170 godina, od poslednje dve decenije 28. veka do 1949. godine, kada se većina preostalog življa mojsijeve vere iseljava u Izrael.
Ostavili su dubok trag u istoriji i kulturi naše varoši. U njihovim domovima govorilo se na nekoliko jezika: jidišu, nemačkom, mađarskom i srpskom. Bez kompleksa su iz tih kultura usvajali ono što je odgovaralo njihovom senzibilitetu, obogaćujući svoju mikrokulturu u gradu na Tisi.
Stari Bečej kao centar Distrikta bio je interesantan jevrejskim trgovcima, jer se na tom mestu odvijao znatan promet robe u sve krajeve mnogoljudne habzburške države. Godine 1857. u gradu živi 197 Jevreja (1,8 odsto stanovništva), dok ih je 1880. godine već 570 (3,8 odsto).
Ovako brz porast jevrejskog etničkog elementa objašnjava se time što je regulacijom toka Tise stvoren preduslov za ubrzanje transporta robe iz Erdelja, Pomorišja i Potisja na tržišta Zapadne Evrope. U Bečeju se obavljao glavni istovar robe namenjene zapadnom tržištu. U doba kada je u gradu podignuta velelepna sinagoga (1883), u Bečeju je živelo već 676 Jevreja.
Potvrda o izdavanju pasoša Jevrejinu iz Bačkog Petrovog Sela, Isaku Hajdučki, u svrhu trgovine po Bačkoj
U vreme propasti Austro-Ugarske 1918. godine, u Starom Bečeju obitava 270 Jevreja. Ratni metež i nepostojanje organa reda su uslovili da njihove radnje i domovi budu opljačkani. Smirivanjem nemira i uvođenjem reda u varoši Jevreji se počinju polako vraćati u grad, tako da ih je 1928. godine već 363. Jevreji su u periodu od jednog i po veka predstavljali ekonomsku i kulturnu elitu Bečeja i celog sreza. Godine 1928. od 73 trgovaca u varoši, njih 49 su bili Jevreji.
O ekonomskom i političkom položaju Jevreja u Bečeju tokom prve decenije posle Velikog rata govori sledeći natpis:
„Trgovački stalež pre svetskog rata regrutovao se većinom iz jevrejskog staleža, te je i cela trgovina u isto vreme bila u njihovim rukama. U godini 1918. bilo je u Starom Bečeju 52 trgovačke jevrejske firme, a može biti i više, dokle je srpskih trgovaca bilo oko devet, 10. Mađari hrišćani nisu se ovom privrednom granom granom bavili, jer je u ono vreme bilo svega četiri, pet trgovaca Mađara. Pri završetku rata izbio je u Starom Bečeju prevrat u kojem su učestvovali vojnici, koji su se iz rata svojim kućama vraćali. Ovom prilikom su trgovci Jevreji ili opljačkani ili od svojih kuća razvijani….U ono vreme, tj. 1919. do 1923. godine bilo je u Starom Bečeju oko 40 srpskih trgovačkih firmi, no usled toga što su se Jevreji počeli u ove krajeve vraćati, počeli su naše Srbe trgovce potiskivati, i tako je broj naših trgovaca od 1923 – 1928. godine više od polovine podlegao…“
Jevreji su u periodu između dva svetska rata bili i intelektualna elita bečejskog građanstva. Većina krupnih trgovaca, advokata i lekara u mestu pripadalo je ovoj etničkoj grupi. Istovremeno, lokalni jevrejski živalj je od svih nacija u varoši bio najotvoreniji prema stranim kulturnim uticajima.
Ako već govorimo o kulturnom životu Jevreja u Bečeju, treba reći da su oni bili okupljeni oko tri društva: Jevrejska ženska zadruga, Cionistički klub i Jevrejsko pevačko društvo.
„Jevrejska ženska zadruga“ je najstarije njihovo udruženje, osnovano još 1876. godine. Za svoje priredbe koristila je, kao i druga društva, sale hotela „Central“ i „Imperijal“. Razvila je plodnu saradnju i sa srpskim i sa mađarskim kulturnim udruženjima, što dovoljno govori o karakteru same zadruge.
Povodom pedeset godina od osnivanja ovog društva, 1926. godine je u sinagogi održano svečano blagodarenje, a nakon toga je izveden muzički program u kom su učešće uzeli dr Sima Gutman, glavni rabin iz Sombora, Edita Valdner, umetnica na violini i Samuel Rafael, glavni pojac, kao i mešoviti hor.
Sinagoga u Bečeju je, osim svoje osnovne religiozne funkcije, služila i kao prostor za izvođenje programa ozbiljne muzike, ali i kao stecište nekih drugih dešavanja. Ona je bila centar okupljanja nacionalno borbenijeg dela lokalne jevrejske zajednice i u njoj su držana predavanja o ljudima koji su se borili za povratak u Jerusalim i Palestinu.
Jevrejska sinagoga u Starom Bečeju, podignuta 1883 godine
„Cionistički klub“ je bilo društvo oko koga se okupljao mlađi i nacionalno ostrašćeniji deo jevrejske populacije. Oni su bili sledbenici tvorca „cionizma“ Teodora Hercela, rođenog 1860. godine u Budimpešti. Hercelova ideja vodilja u nacionalnom radu bila je obnova jevrejstva u dijaspori i priprema za organizovanu seobu u „obećanu zemlju“. Ovo društvo je držalo mnoge priredbe i sastanke na kojima je prpagiralo ideju o povratku u Palestinu.
„Jevrejsko pevačko društvo“ je osnovano krajem 19. veka, ali je svoje nastupe ograničilo na pojenje u sinagogi i priredbama koje je organizovao „Cionistički klub“. Bližih kontakata i zajedničkih koncerata sa srpskim i mađarskim pevačkim udruženjima nije imalo. Između dva rata vođa ovog društva i glavni pevač bio je Samuel Rafael.
Ekonomski i kulturni razvoj jevrejske etničke grupe na području grada i sreza Stari Bečej surovo je prekinut izbijanjem Drugog svetskog rata, kada su ovi prostori okupirani od strane mađarske vojske.
Teško vreme okupacije (april 1941 – oktobar 1944. godine), preživelo je tek osam Jevreja, od 280 koliko ih je pre rata živelo u Bečeju. Pošto se većina preživelih Jevreja krajem 40-ih godina iselila u Izrael, njihova opština se ugasila, a zgrada sinagoge je prodata. Srušena je 1962. godine, a danas je jedini nemi svedok života Jevreja na ovoj teritoriji njihovo zapušteno groblje koje još odoleva zubu vremena.
Kustos istoričar Gradskog muzeja Bečej
Nemanja Karapandžić