I ova godina je u znaku obeležavanja stogodišnjice od Prvog svetskog rata, koji mnogi istoričari nazivaju „Veliki rat“. Shodno tome, želeo bih svoje sugrađane da podsetim na događaje koji su se dogodili pre više od jednog stoleća.
Od sarajevskih revolverskih hitaca 28. juna 1914. godine, koji su pokrenuli lavinu događaja, do ugovara o primirju iz 1918. godine, prošle su četiri duge, krvave ratne godine. U Velikom ratu, koji je svetu doneo do tada neviđene ljudske i materijalne gubitke, počinju se primenjivati novi oblici ratovanja. Postalo je jasno da je vreme konjičkih juriša sa isukanim mačevima konačno prošlo, jer konjanici protiv mitraljeza nisu imali gotovo nikakve šanse. Vojna tehnika se razvijala munjevitom brzinom – pojavili su se tenkovi, ratni avioni, podmornice i bojni otrovi. Sve zemlje koje su uzele učešće u ratu imale su svoje ciljeve i interese. Neke su želele osvajanja i novu preraspodelu sveta, dok su se druge borile za puki opstanak. Bilo kako bilo, i jedni i drugi su verovali da posle ovog sukoba, rata više nikada neće biti. Austro-Ugarska monarhija je, kao nacionalno, jezičko i privredno heterogena država, bila u posebnom položaju. Njen geostrateški položaj je bio ključan u centralnoj i srednjoj Evropi, politički i vojno se priklanjala Nemačkom carstvu, dok je sa svojim susedima održavala privredne i trgovinske veze.
Rat je u većem delu Evrope dočekan sa erupcijom oduševljenja. Vojni obveznici su se, bez obzira na nacionalnu, versku i društvenu pripadnost, bez razmišljanja odazivali mobilizaciji. To je donekle i razumljivo, ako se uzme činjenica da u Evropi tada nije bilo većih oružanih sukoba već više od pola stoleća. Većina vojnika nije znala šta ih čeka na frontu, o ratu su znali samo iz knjiga i doživljavali su ga kao neku avanturu.
Nije ni čudo što su pevajući odlazili da brane otadžbinu. Slična situacija je bila i u Monarhiji. Vojni obveznici su stupali u vojsku jer im je to bila dužnost. Seljaci su ostavljali njive, trgovci svoje dućane, a službenici kancelarije. Vojno rukovodstvo je smatralo da će ovu strukturu stanovništva najlakše zameniti, pogotovo seljake, i to je jedan od razloga što su ovi prostori, pa i Bečej, pretrpeli velike ljudske gubitke. I mnogi učitelji su bili primorani da kredu zamene puškom. Na početku rata, radnici u fabrikama su bili pošteđeni regrutovanja, jer se znalo da se bez industrije rat teško može dobiti. Međutim, kako se sukob odužio, i oni su došli na red. Kao što sam već napomenuo, rat je poprimio svetske razmere i završio se tek nakon četiri godine. Jesen 1918. godine donosi velike promene na političkoj karti Evrope izmučene ratnim razaranjima. „Veliki rat“ se bliži kraju, dok vojske „Centralnih sila“ polažu oružje. Mirovni sporazumi koji su potpisani u Versaju, Sen Žermenu i Trianonu utisnuli su svoj pečat na čitav 20. vek. Iz pepela dotrajalih carstava oslobođeni narodi konstituišu svoje nacionalne države – Poljska, Čehoslovačka, Litvanija, Estonija, a na severu kontinenta Finska stiče nezavisnost. Herojstvom srpske vojske stvorena je i prva slobodna država ujedinjenih Južnih Slovena – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Sudbonosne promene zahvataju i područje Panonske nizije – Mađari su potisnuti manje-više u svoje etničke granice, dok Austrija teritorijalno i politički postaje država drugoga reda. Prvi svetski rat se još naziva „Velikim“ i zbog činjenice da je u dotadašnjoj istoriji čovečanstva dao i najviše ljudskih žrtava. Procenjuje se da je stradalo oko 9,5 miliona ljudi, što civila što vojnika.
Veliki rat u našem srezu
Stanje u srezu Stari Bečej (pored Bečeja u njegov sastav su ulazili Turija, Srbobran, Bačko Petrovo Selo i Bačko Gradište) nije se razlikovalo od prilika koje su u to doba vladale u celoj Austro-Ugarskoj monarhiji. Sa izbijanjem rata otpočela su hapšenja, interniranja i maltretiranja srpskog stanovništva. Mobilizacija vojno sposobnih muškaraca i rekvizicija prevoznih sredstava, stočne i ljudske hrane bile su svakodnevna pojava, a zaveden je i strog policijski nadzor nad kretanjem stanovništva. Obradivo zemljište velikim delom ostaje neobrađeno zbog manjka radne snage. Čak ni angažovanje žena i dece, od strane vlasti, nije uspelo to stanje da promeni. Tek će se dovođenjem ruskih ratnih zarobljenika, da rade kao prinudna radna snaga, donekle popraviti situaciju u poljoprivredi. Pošto su ovi krajevi tada ulazili u sastav „crno-žute“ monarhije, više je stotina Bečejaca, Petrovoseljana i Gradištanaca koji su sa raznim vojnim jedinicama prošli ratišta Prvog svetskog rata, boreći se za cara. Izdvajaju se dva puka, u čijim redovima se najviše njih borilo. To su 86. Carski i Kraljevski pešadijski puk i 6. Mađarski kraljevski domobranski pešadijski puk. Arhivistička istraživanja su dokazala da je za vreme „Velikog rata“ usled ratnih događanja, zaraznih bolesti koje su nastupile tokom pohoda, te usled bolesti zadobijenih na ratištu život izgubilo 389 vojnika iz Bečeja, njih 218 iz Bačkog Petrovog Sela i 148 vojnika iz Bačkog Gradišta. Ukupno 757 lica sa teritorije današnje opštine Bečej. Lokalni Srbi su za vreme ratnih godina bili u teškom položaju. Bili su izloženi šikaniranju i špijuniranju tadašnjih vlasti. Naravno, ne treba pomisliti da su svi stanovnici Starog Bečeja i drugih mesta sreza bili neprijateljski nastrojeni prema Srbima. Bilo je i onih koji su negodovali takvu politiku vlasti, pa čak i pomagali svoje sugrađane druge nacionalnosti. Nažalost, oni su bili u manjini.
Bečejci na odsluženju vojnog roka
U jesen 1914. godine, od strane neidentifikovanih počinilaca, pod okriljem noći srušen je pravoslavni krst od crvenog mermera koji je krasio centralni gradski trg još od 1806. godine. Ovaj incident se dogodio odmah nakon velike pobede srpske vojske na Ceru nad austrougarskom vojskom. Pomenuti krst je vraćen na svoje mesto posle oslobođenja Starog Bečeja. Prota Jovan Stepanov navodi na stranicama „Crkvenog letopisa“ kako je na početku rata, posle bitaka na Ceru i Kolubari, u Bečej pristiglo oko 500 ranjenika, koji su bili smešteni jednim delom u prostorijama srpske škole. Već u maju naredne godine (1915) popisuje se rezerve brašna, masti i drugih prehrambenih namirnica. Uvode se karte za hleb i meso, a cene su vrtoglavo otišle gore. Oskudica i nemaština se osećala na svakom koraku. U takvim prilikama Stari Bečej provodi ratne 1916. i 1917. godine. Da nepravda bude još veća, 1916. godine naredbom vojnih vlasti, sa hrama Svetog Georgija su skinuta i odnešena crkvena zvona da bi se od njih izlili topovi. Ostavljeno je samo ono najmanje. To je izazvalo veliku tugu i revolt srpskog stanovništva. U leto 1918. godine pokazivali su se jasni znaci bliskog sloma Austro-Ugarske monarhije. U gradu je zavladalo opšte rasulo, a da zlo bude veće, tokom septembra i oktobra svoj danak u krvi ubira i „španska groznica“. Prvog novembra 1918. godine, posle objavljivanja kapitulacije oružanih snaga Monarhije, vojna jedinica stacionirana u gradu se raspušta. Oficiri i vojnici odlažu oružje i odlaze svojim kućama. Grad napušta i civilna vlast, te nastaje period interregnum-a do dolaska srpske vojske. Radi očuvanja reda lokalno stanovništvo organizuje privremene organe vlasti. Već sledećeg dana, stvoreno je „Narodno veće“, u jednakom broju sastavljeno od Srba i Mađara.
Sledeći korak bilo je osnivanje „Vojničkog veća“, narodne straže koja je čuvala red u mestu. Srbi se organizuju i u poseban „Srpski narodni odbor“, koji je formiran da štiti njihove nacionalne interese. Srpska kraljevska vojska u Stari Bečej ulazi 15. novembra 1918. godine i tada počinje nova epoha u životu grada. Tog sudbonosnog novembarskog jutra proneo se glas da vojska stiže u varoš oko podneva. Građani su masovno krenuli ka železničkoj stanici da dočekaju oslobodioce. Kada je voz u tri časa posle podne stigao u stanicu nebo se prolomilo od klicanja kralju Petru Oslobodiocu i junačkoj srpskoj vojsci. Svečana povorka kola sa razvijenim srpskim barjacima je već bila postrojena, dok su oficiri i vojnici bili kićeni belim košuljama. Vojska se zatim, na čelu sa majorem Milanom Vasiljevićem, uputila ka centru grada gde su ih dočekali predstavnici „Narodnog veća“ i „Srpskog narodnog odbora“, a obratio im se dr Milan Popović, predsednik Crkvenog odbora. Vojska je nakon toga smeštena u objektima centralne osnovne škole, učiteljskim stanovima i prostorijama katoličkog manastira. Naša varoš, uprkos teškoćama, u prvim posleratnim mesecima počinje da menja svoj izgled, širi se i razvija. Učvršćuju se organi nove vlasti, doseljavaju se nove nacionalne grupacije (Rusi Belogardejci), deli se zemlja agrarnim interesentima i osnivaju se nove društvene ustanove. Menjaju se i neki gradski simboli, u skladu sa karakterom državnih i društvenih promena. Tu pre svega mislim da menjanje naziva ulica i centralnog gradskog trga. Tako gradski trg u Starom Bečeju dobija naziv „Karađorđev trg“, po osnivaču srpske kraljevske dinastije. Promenom naziva centralnog gradskog trga i ulica u Starom Bečeju nije završen posao oko uređenja dotičnog prostora. Prvo je trebalo ukloniti spomenik koji je kao simbol mađarske okupacije 1896. godine podignut u čast hiljadu godina od doseljavanja Mađara na područje Panonske nizije. On se nalazio pred gradskom kućom kao simbol bivše vlasti.
Spomenik kralju Petru
Nakon što je spomenik uklonjen, na svoje mesto je ponovo postavljen pravoslavni krst srušen za vreme rata. Tako gradski trg dobija stari izgled i čini skladnu ambijentalnu sredinu. Ideja o podizanju spomenika kralju Petru na centralnom trgu javila se među gradskim čelnicima odmah nakon oslobođenja grada. Međutim zbog velike oskudice nije mogla biti realizovana u prvim posleratnim godinama. Konačno, šest godina nakon oslobođenja Starog Bečeja, spomenik će ugledati svetlost dana. Prvog dana decembra 1924. godine pred velikim brojem svetovnih i duhovnih lica i mnoštvom građana, spomenik Kralju Oslobodiocu Petru Velikom je osvećen.
Nemanja Karapandžić, kustos istoričar
